Wprowadzając w problematykę obowiązku alimentacyjnego trzeba rozróżnić kilka ważnych pojęć.
Stosunek alimentacyjny to rodzaj stosunku zobowiązaniowego między określonymi osobami, gdzie uprawnionemu przysługuje roszczenie o alimenty (wierzytelność) względem dłużnika, czyli zobowiązanego do spełnienia tego roszczenia (tak. SN w uchwale z dn. 24.02.2011 r., III CZP 134.10)
Roszczeniem alimentacyjnym określa się podmiotowe prawo domagania się przez uprawnioną osobę,świadczenia alimentacyjnego. Osoba ta ma status wierzyciela.
Pod pojęciem obowiązku alimentacyjnego, uregulowanego w art. 128 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, należy rozumieć dostarczenie uprawnionemu przez zobowiązanego środków utrzymania, a w miarę potrzeby także środków wychowania. Zauważyć trzeba, że wspomniany przepis określa wyłącznie zakres obowiązku, nie precyzując jaki jest sposób jego realizacji. W doktrynie prawa rodzinnego przyjmuje się zatem, że każda forma świadczeń alimentacyjnych, a więc zarówno spełnianych w pieniądzu, jak i w naturze, jest dopuszczalna.
Ugruntowane już orzecznictwo Sądu Najwyższego stanowi, że przeznaczeniem środków utrzymania jest zapewnienie uprawnionemu mieszkania, ogrzewania, oświetlenia, wyżywienia, odzieży, a także opieki lekarskiej, lekarstw, pielęgnacji w chorobie, zaspokajania potrzeb kulturalnych itd. (tak. n.in. Sąd Najwyższy w wyroku z dn. 19.05.1975 r., III CRN 55/75) Można tę kwestię jednak interpretować niezwykle szeroko i należy ją wnikliwie rozważać stosownie do danego przypadku.
Natomiast pojęcie świadczenia alimentacyjnego to już konkretyzacja roszczenia i jest pojęciem węższym od obowiązku alimentacyjnego, w orzecznictwie pojęcia te nie są tożsame.
Kto jest uprawnionym do alimentów, komu takie roszczenie przysługuje?
Z zasady roszczenie alimentacyjne przysługuje osobie, która nie jest w stanie samodzielnie się utrzymać i zaspokoić swoich potrzeb.
Podstawowym obowiązkiem jest obowiązek alimentacyjny pomiędzy rodzicami i dziećmi uregulowany w art. 133 k.r.o. Obowiązek ten istnieje bez względu na to, czy dziecko pochodzi ze związku małżeńskiego.
Art. 133 § 1. Rodzice obowiązani są do świadczeń alimentacyjnych względem dziecka, które nie jest jeszcze w stanie utrzymać się samodzielnie, chyba że dochody z majątku dziecka wystarczają na pokrycie kosztów jego utrzymania i wychowania.
Art. 133 § 2 : Poza powyższym wypadkiem uprawniony do świadczeń alimentacyjnych jest tylko ten, kto znajduje się w niedostatku.
Art. 133 § 3. Rodzice mogą uchylić się od świadczeń alimentacyjnych względem dziecka pełnoletniego, jeżeli są one połączone z nadmiernym dla nich uszczerbkiem lub jeżeli dziecko nie dokłada starań w celu uzyskania możności samodzielnego utrzymania się.
Nadrzędną przesłanką obowiązku alimentacyjnego rodziców względem dziecka jest niezdolność dziecka do samodzielnego utrzymania. W każdym przypadku chwilą powstania obowiązku jest moment urodzenia dziecka, natomiast chwilą wygaśnięcia jest nabycie zdolności do usamodzielnienia się, przy czym moment osiągnięcia pełnoletniości nie musi oznaczać jego wygaśnięcia – w przypadku kontynuowania edukacji w dalszym ciągu może w przypadku dziecka zachodzić niezdolność do samodzielnego zaspokojenia swoich potrzeb.
Natomiast przesłanką uprawniającą pozostałych do świadczenia alimentacyjnego jest wystąpienie tzw. niedostatku, a zatem niemożności zapewnienia sobie godziwych warunków życia. Stan niedostatku opiszę bardziej szczegółowo w kolejnych wpisach.
Kodeks rodzinny i opiekuńczy do kręgu osób uprawnionych do alimentów zalicza:
1) zstępnych (dzieci, wnuki) oraz osoby adoptowane (przysposobione);
2) wstępnych (rodzice, dziadkowie);
3) rodzeństwo (zarówno rodzone, jak i przyrodnie);
Obowiązek alimentacyjny między krewnymi i rodzeństwem wynika z jednej podstawy prawnej, tj. z art. 128 k.r.o. – Obowiązek dostarczania środków utrzymania, a w miarę potrzeby także środków wychowania (obowiązek alimentacyjny) obciąża krewnych w linii prostej oraz rodzeństwo.
Kwestię osób przysposobionych reguluje art. 131 k.r.o.
Art. 131 k.r.o.: § 1. Jeżeli skutki przysposobienia polegają wyłącznie na powstaniu stosunku między przysposabiającym a przysposobionym, obowiązek alimentacyjny względem przysposobionego obciąża przysposabiającego przed wstępnymi i rodzeństwem przysposobionego, a obowiązek alimentacyjny względem wstępnych i rodzeństwa obciąża przysposobionego dopiero w ostatniej kolejności.
§ 2. Jeżeli jeden z małżonków przysposobił dziecko drugiego małżonka, przysposobienie nie ma wpływu na obowiązek alimentacyjny między przysposobionym a tym drugim małżonkiem i jego krewnymi.
4) małżonka;
Alimentacja małżonka może mieć oparcie w różnych podstawach prawnych.
W toku trwania małżeństwa zastosowanie może znaleźć przepis art. 27 k.r.o. w brzmieniu: Oboje małżonkowie obowiązani są, każdy według swych sił oraz swych możliwości zarobkowych i majątkowych, przyczyniać się do zaspokajania potrzeb rodziny, którą przez swój związek założyli. Zadośćuczynienie temu obowiązkowi może polegać także, w całości lub w części, na osobistych staraniach o wychowanie dzieci i na pracy we wspólnym gospodarstwie domowym.
Natomiast, już po ustaniu związku małżeńskiego, ewentualne przesłanki do alimentacji małżonka określa przepis art. 60 k.r.o.
Art. 60 k.r.o.: § 1. Małżonek rozwiedziony, który nie został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia i który znajduje się w niedostatku, może żądać od drugiego małżonka rozwiedzionego dostarczania środków utrzymania w zakresie odpowiadającym usprawiedliwionym potrzebom uprawnionego oraz możliwościom zarobkowym i majątkowym zobowiązanego.
§ 2. Jeżeli jeden z małżonków został uznany za wyłącznie winnegorozkładu pożycia, a rozwód pociąga za sobą istotne pogorszenie sytuacji materialnej małżonka niewinnego, sąd na żądanie małżonka niewinnego może orzec, że małżonek wyłącznie winny obowiązany jest przyczyniać się w odpowiednim zakresie do zaspokajania usprawiedliwionych potrzeb małżonka niewinnego, chociażby ten nie znajdował się w niedostatku.
§ 3. Obowiązek dostarczania środków utrzymania małżonkowi rozwiedzionemu wygasa w razie zawarcia przez tego małżonka nowego małżeństwa. Jednakże gdy zobowiązanym jest małżonek rozwiedziony, który nie został uznany za winnego rozkładu pożycia, obowiązek ten wygasa także z upływem pięciu lat od orzeczenia rozwodu, chyba że ze względu na wyjątkowe okoliczności sąd, na żądanie uprawnionego, przedłuży wymieniony termin pięcioletni.
Art. 61 k.r.o.: Z zastrzeżeniem przepisu artykułu poprzedzającego do obowiązku dostarczania środków utrzymania przez jednego z małżonków rozwiedzionych drugiemu stosuje się odpowiednio przepisy o obowiązku alimentacyjnym między krewnymi.
Art. 130 k.r.o. Obowiązek jednego małżonka do dostarczania środków utrzymania drugiemu małżonkowi po rozwiązaniu lub unieważnieniu małżeństwa albo po orzeczeniu separacji wyprzedza obowiązek alimentacyjny krewnych tego małżonka.
Szerzej problematykę obowiązku alimentacyjnego między małżonkami również przedstawię w osobnym wpisie.
5) pasierba/pasierbicę oraz ojczyma/macochę;
Obowiązek alimentacyjny może obciążać także pasierba względem macochy i ojczyma, a także macochę i ojczyma wobec pasierba. Przesłanką warunkującą powstanie uprawnienia do uzyskiwania świadczenia alimentacyjnego jest pozostawanie w stanie niedostatku. Sąd orzekając o takim obowiązku bada również jego zgodność z zasadami współżycia społecznego (żądanie takie nie może pozostawać w sprzeczności z tymi zasadami). Sąd bada również możliwości zarobkowe i majątkowe macochy, bądź ojczyma.
Art. 144 § 1 k.r.o.: Dziecko może żądać świadczeń alimentacyjnych od męża swojej matki, nie będącego jego ojcem, jeżeli odpowiada to zasadom współżycia społecznego. Takie samo uprawnienie przysługuje dziecku w stosunku do żony swego ojca, nie będącej jego matką.
Istotny jest fakt, że obowiązek alimentacyjny względem pasierba nie wygasa z chwilą śmierci rodzica dziecka, gdyż stosunek powinowactwa, od którego zależy obowiązek trwa nadal nawet, jeżeli małżeństwo ustanie. Obowiązek ten istnieje także pomimo orzeczenia rozwodu.
***
Niezwykle ważne jest, że prawa do alimentów nie można się zrzec. Prawo to ma ściśle osobisty charakter i nie można go „przenieść” na inną osobę, nie podlega także dziedziczeniu. Prawo do alimentów wygasa wraz ze śmiercią osoby uprawnionej i nie przechodzi na jego spadkobierców, z tym wyjątkiem, że do spadku po nim wchodzą wymagalne, zasądzone uprzednio raty alimentacyjne.
Nie jest też dopuszczalne formalne przejęcie obowiązku alimentacyjnego przez inną osobę, ale osoba zobowiązana może spełnić świadczenie za pośrednictwem osoby trzeciej. Niemożliwe jest także umarzanie wierzytelności alimentacyjnych poprzez potrącanie.
Kto jest zobowiązanym do alimentów?
Obowiązek alimentacyjny powstaje z mocy prawa pomiędzy osobami połączonymi więzami rodzinnymi oraz między innymi osobami, które określają przepisy kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Przepisy, które mają charakter bezwzględnie obowiązujący, wyraźnie określają podmioty, które obciąża taki obowiązek i tylko między tymi podmiotami obowiązek ten może występować.
Zasadą jest, że obowiązek alimentacyjny obciąża krewnych w linii prostej i rodzeństwo, a zatem dotyczy osób, które pozostają w stosunku rodzinnym. Dalej przepisy określają reguły kolejności osób zobowiązanych, wskazując, że obciąża on zstępnych przed wstępnymi, a wstępnych przed rodzeństwem; jeżeli jest kilku zstępnych lub wstępnych – obciąża bliższych stopniem przed dalszymi. Krewni wstępni to np. rodzice, dziadkowie, a krewni zstępni to np. dzieci i wnuki. Zgodnie z powyższym przyjmuje się, że bliższy stopniem krewny wyprzedza co do obowiązku alimentacyjnego wszystkich krewnych dalszych stopniem (uchwała Sądu Najwyższego z dn. 2.09.1983 r., III CZP 39/83)
Obowiązek pomiędzy rodzeństwem dotyczy zarówno rodzeństwa biologicznego (rodzonego), jak i rodzeństwa przyrodniego, przy czym nie obejmuje on już dalszych krewnych w linii bocznej.
Obowiązek alimentacyjny powstaje także poprzez przysposobienie, czyli adopcję i zachodzi we wszystkich rodzajach przysposobienia, czyli przy pełnym, niepełnym i całkowitym.
Kodeks rodzinny stanowi, że obowiązek alimentacyjny może występować także w stosunku do osób, których nie łączą więzi rodzinne. Mowa tutaj o:
– obowiązku ojca dziecka pozamałżeńskiego dostarczania matce środków utrzymania w ciągu trzech miesięcy w okresie porodu (art. 141 k.r. i o.).
– obowiązku dostarczania środków utrzymania między rozwiedzionymi małżonkami (art. 60 k.r. i o.) oraz między stronami przysposobienia już po jego rozwiązaniu (art. 125 § 1 k.r. i o.);
Powyżej przedstawiłam podstawowe informacje o obowiązku alimentacyjnym i podmiotach, których ten obowiązek dotyczy. Istnieje wiele powiązanych z tą tematyką kwestii, których interpretacja może przysparzać pewne trudności. Tematy te będę poruszać w kolejnych wpisach.
Jeżeli nie wiesz, czy masz prawo ubiegać się o zasądzenie alimentów, chciałbyś ich dochodzić, zwiększyć/zmniejszyć ich zakres albo zostałeś pozwany w sprawie alimentacyjnej zapraszam do kontaktu.
