Małżeńskie ustroje majątkowe .

Z problematyką związku małżeńskiego nierozerwalnie wiążą się także aspekty finansowe mieszczące się pod pojęciem „małżeńskiego ustroju majątkowego”.  Ustrój ten, to nic innego jak określony przepisami prawa zbiór zasad regulujących stosunki majątkowe między małżonkami – w tym skład majątku małżonków (wspólnego i majątków osobistych), sposób korzystania z tego majątku i zarządzania nim przez małżonków, a także relacje małżonków z innymi podmiotami w kontekście tego majątku i ich odpowiedzialność za zobowiązania wobec osób trzecich.

 

I. Rodzaje ustrojów majątkowych.

W polskim systemie prawnym wyróżnia się ustawowe i umowne małżeńskie ustroje majątkowe. Zaliczają się do nich:

  1. Ustrój wspólności majątkowej.
  • Ustrój ten powstaje z zasady z chwilą zawarcia związku małżeńskiego i istnieje przez cały czas jego trwania, chyba, że w trakcie zostanie zawarta umowa majątkowa (bądź też wystąpią inne sytuacje wyjątkowe takie jak np. uchylenie ubezwłasnowolnienia jednego lub obojga małżonków, czy też ukończenie postępowania upadłościowego jednego lub obojga małżonków).
  • Powstaje także z mocy samego prawa chwilą zniesienia separacji sądowej.
  • Wspólność majątkowa ustaje z chwilą ustania małżeństwa (śmierć małżonka, rozwód, unieważnienie małżeństwa i in.).

2. Ustrój wspólności rozszerzonej .

  • Wprowadzony zostaje mocą umowy zawartej pomiędzy małżonkami i rozszerza zakres wspólności ponad składniki majątku wymienione w ustawie. Innymi słowy, majątkiem wspólnym będą objęte także te składniki (prawa, aktywa), które nie są wymienione w przepisach prawa.

3. Ustrój wspólności ograniczonej .

  • Analogicznie jak powyższy, wprowadzony zostaje mocą umowy zawartej pomiędzy małżonkami i zawęża zakres składników majątku wspólnego.

4. Ustrój rozdzielności majątkowej – powstaje wskutek:

  • zawarcia umowy majątkowej małżeńskiej, bądź umowy rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków,
  • ustanowienia przez Sąd w czasie trwania małżeństwa na mocy wyroku wprowadzającego rozdzielność majątkową,
  • z mocy prawa w razie ubezwłasnowolnienia, ogłoszenia upadłości jednego z małżonków, czy też orzeczenia separacji.

 

II. Majątek wspólny – czym jest i co wchodzi w jego skład?

Majątek wspólny obejmuje przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania przez oboje małżonków lub przez jednego z nich (art. 31 § 1 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego – k.r.o.). Użyte w przepisie pojęcie „przedmiotów majątkowych” należy rozumieć szeroko, chodzi tu o bowiem nie tylko o składniki rzeczowe, ale też prawa, wierzytelności, roszczenia, a nawet sytuacje faktyczne takie jak np. posiadanie.

Przepis  art. 31 § 2 k.r.o. wskazuje, że w skład majątku wspólnego wchodzą w szczególności :

1) pobrane wynagrodzenie za pracę i pobrane dochody z innej działalności zarobkowej każdego z małżonków,

2)   dochody z majątku wspólnego, jak również z majątku osobistego każdego z małżonków, pożytki rzeczy i prawa

3) środki zgromadzone na rachunku otwartego lub pracowniczego funduszu emerytalnego każdego z małżonków (na zasadach wskazanych w art.126-129 ustawy z dnia 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych (Dz.U.2017.870 j.t.),

4) kwoty składek zewidencjonowanych na subkoncie, o którym mowa w art. 40a ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U.2017.1778 j.t.)

Przyjmuje się, że kryterium zaliczenia konkretnego prawa do majątku wspólnego jest jego nabycie (nawet tylko przez jednego małżonka) w czasie trwania ustroju wspólności majątkowej małżeńskiej za środki wspólne. Wejście określonego składnika następuje z mocy prawa i nie jest zależne ani od woli, ani od świadomości małżonka, który nabywa określony składnik.

 

Wyliczenie poszczególnych rodzajów składników majątku wspólnego obejmuje:

1)  prawo własności nieruchomości,

2)  prawo użytkowania wieczystego nieruchomości

3)  spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego

4)  prawo najmu rzeczy

5)  posiadanie- w skład majątku wspólnego wchodzi posiadanie jako stan faktyczny, z którym ustawa łączy określone skutki prawne (ochrona posiadania, prawo do uzyskania własności rzeczy w drodze zasiedzenia

6)  inne prawa majątkowe na przykład wkłady oszczędnościowe na rachunkach bankowych i lokatach, udziały i akcje w spółkach prawa handlowego, obligacje, jednostki uczestnictwa w funduszach inwestycyjnych

7) wierzytelności  z tytułu nakładów na majątek osoby trzeciej , w tym związane z zabudowa gruntu  art. 231 k.c.

8)  prawo do osobnej kwatery stałej przydzielonej żołnierzowi zawodowemu w czasie trwania wspólności dla potrzeb rodziny

9)  gospodarstwo rolne przekazane następcy rolnika

10)  prawo do nieruchomości rolnej objętej ustawą z dnia 26.10.1971 r. o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych

 

III. Majątek osobisty małżonka.

W skład majątku osobistego małżonka wchodzą przedmioty majątkowe nieobjęte wspólnością ustawową wymienione w art. 33 k.r.o.

Jest to katalog zamknięty, który mieści następujące składniki:

1)   przedmioty majątkowe nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej (przed zawarciem małżeństwa, bądź przed podpisaniem stosownej umowy),

2)          przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił,

3) prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom (np. prawa przysługujące wspólnikowi spółki cywilnej),

4) przedmioty majątkowe służące wyłącznie do zaspokajania osobistych potrzeb jednego z małżonków – np. wózek inwalidzki;

5) prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie – np. służebność osobista lub użytkowanie

6) przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; nie dotyczy to jednak renty należnej poszkodowanemu małżonkowi z powodu całkowitej lub częściowej utraty zdolności do pracy zarobkowej albo z powodu zwiększenia się jego potrzeb lub zmniejszenia widoków powodzenia na przyszłość,

7) wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej jednego z małżonków,

8) przedmioty majątkowe uzyskane z tytułu nagrody za osobiste osiągnięcia jednego z małżonków

9) prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy,

10) przedmioty majątkowe nabyte w zamian za składniki majątku osobistego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej

 

Co ze składnikami nabytymi częściowo za środki wspólne, a częściowo za środki pochodzące z majątku wspólnego?

W orzecznictwie Sądu Najwyższego rozstrzygnięto, że cyt. rzecz nabyta w trakcie trwania małżeństwa, w którym obowiązuje ustawowa wspólność majątkowa, w części ze środków pochodzących z majątku osobistego jednego z małżonków, a w części z ich majątku wspólnego, wchodzi do majątku osobistego małżonka i do majątku wspólnego małżonków w udziałach odpowiadających stosunkowi środków przeznaczonych z tych majątków na jej nabycie, chyba że świadczenie z majątku osobistego lub majątku wspólnego przekazane na nabycie rzeczy miało charakter nakładu, odpowiednio, na majątek wspólny lub osobisty. Uchwała SN z dnia 19 października 2018 r., III CZP 45/18.

 

IV. Umowy majątkowe małżeńskie.

Umowa majątkowa małżeńska może być zawarta przed ślubem ( intercyza)  lub w trakcie małżeństwa (umowa małżeńska majątkowa). Jej mocą może zostać wprowadzony nowy ustrój, bądź zmieniony dotychczasowy. Z zasady reguluje stosunki między małżonkami, ale może mieć także wpływ na sytuację prawną osób trzecich, zwłaszcza wierzycieli małżonków. Może być zawarta wyłącznie w formie aktu notarialnego.

Katalog ustawowy dopuszcza tylko cztery rodzaje umów: wprowadzających wspólność rozszerzoną lub ograniczoną, rozdzielność pełną lub z wyrównaniem dorobków.

Art. 47. k.r.o.

1.  Małżonkowie mogą przez umowę zawartą w formie aktu notarialnego wspólność ustawową rozszerzyć lub ograniczyć albo ustanowić rozdzielność majątkową lub rozdzielność majątkową z wyrównaniem dorobków (umowa majątkowa). Umowa taka może poprzedzać zawarcie małżeństwa.

2. Umowa majątkowa małżeńska może być zmieniona albo rozwiązana. W razie jej rozwiązania w czasie trwania małżeństwa, powstaje między małżonkami wspólność ustawowa, chyba że strony postanowiły inaczej.

 

Ochrona praw osób trzecich

Art. 47 z ind, 1 k.r.o.

Małżonek może powoływać się względem innych osób na umowę majątkową małżeńską, gdy jej zawarcie oraz rodzaj były tym osobom wiadome.

(przy czym mowa tu o samym fakcie zawarcia umowy i jej rodzaju, a nie znajomości szczegółowej treści)

 

V. Umowny ustrój wspólności rozszerzonej.

Ustrój ten, wprowadzony umową majątkową nie modyfikuje zasad znajdujących zastosowanie do ustroju wspólności majątkowej, a wyłącznie rozszerza ustawowy skład i zakres majątku wspólnego. Może polegać na przeniesieniu określonych składników do majątku wspólnego „na przyszłość”, ale może mieć zastosowanie także w stosunku do przedmiotów już nabytych przed zawarciem umowy. Ustawa przewiduje jednak pewne ograniczenia.

Zgodnie z art. 49 § 1 k.r.o. nie można przez umowę majątkową małżeńską rozszerzyć wspólności na:

1)   przedmioty majątkowe, które przypadną małżonkowi z tytułu dziedziczenia, zapisu lub darowizny ( art. 33 pkt. 2),

2)   prawa majątkowe, które wynikają ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom( art. 33 pkt. 3)

3)   prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie( art. 33 pkt. 5),

4)   wierzytelności z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia, o ile nie wchodzą one do wspólności ustawowej, jak również wierzytelności z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę( art. 33 pkt. 6),

5)   niewymagalne jeszcze wierzytelności o wynagrodzenie za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej każdego z małżonków ( art. 33 pkt. 7).

 

VI. Umowny ustrój wspólności ograniczonej.

Ustrój wspólności ograniczonej jest przeciwieństwem ustroju wspólności rozszerzonej. Wprowadza się go również na mocy umowy, tylko że w tym przypadku skład majątku wspólnego jest zawężony w stosunku do modelu ustawowego. W umowie tego rodzaju małżonkowie wyłączają ze wspólności składniki majątkowe, które zgodnie z art. 31 k.r.o. wchodziłyby do majątku wspólnego – np. pobrane wynagrodzenie za pracę lub dochody z innej działalności zarobkowej lub innych praw albo  dochody z majątku osobistego.

Ustawa nie przewiduje ograniczeń co do zakresu wyłączeń, ale musi zawsze pozostać przynajmniej jeden realny „wspólny składnik majątku”. Umowa także nie może naruszać ogólnych zasad ustawowych (brak sprzeczności z prawem, zasadami współżycia społecznego itd.),  równouprawnienia małżonków, ani nie może wyłączyć ze wspólności przedmiotów, które na mocy odrębnych przepisów należą do obojga małżonków bez względu na wiążący ich ustrój majątkowy tj. np. prawo najmu mieszkania.


Art. 6801 kodeksu cywilnego

1. Małżonkowie są najemcami lokalu bez względu na istniejące między nimi stosunki majątkowe, jeżeli nawiązanie stosunku najmu lokalu mającego służyć zaspokojeniu potrzeb mieszkaniowych założonej przez nich rodziny nastąpiło w czasie trwania małżeństwa. Jeżeli między małżonkami istnieje rozdzielność majątkowa albo rozdzielność majątkowa z wyrównaniem dorobków do wspólności najmu stosuje się odpowiednio przepisy o wspólności ustawowej.

 

VII. Umowny ustrój rozdzielności majątkowej pełnej.

Umowa majątkowa małżeńska zawarta przed zawarciem małżeństwa (intercyza) rodzi ten skutek, że z chwilą zawarcia małżeństwa nie powstaje żaden majątek wspólny, a istnieją wyłącznie majątki osobiste obojga z małżonków, którymi małżonkowie zarządzają samodzielnie.

Natomiast jeśli taka umowa zostaje zawarta w czasie trwania małżeństwa – dotychczasowy majątek wspólny staje się przedmiotem współwłasności ułamkowej małżonków (możliwy jest jego podział), a przedmioty nabyte już po jej zawarciu wchodzą w skład majątków osobistych każdego z małżonków.

 

VIII. Umowny ustrój rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków.

Ustrój ten również zostaje wprowadzony na mocy umowy zawartej pomiędzy małżonkami. Wprowadza pełną rozdzielność majątkową, ale z tą różnicą, że po jego ustaniu (rozwiązanie małżeństwa, rozwiązanie umowy i in.) powstaje kwestia obliczenia i porównania zakresu dorobku każdego z małżonków (z czasu od zawarcia umowy) i wyrównania niższego dorobku przez zapłatę sumy pieniężnej lub przeniesienia prawa. Umowa może modyfikować ustawowe zasady obliczania dorobku.

Każdy z małżonków zachowuje majątek nabyty przed zawarciem umowy i po jej zawarciu i sprawuje nad nimi samodzielny zarząd, sam odpowiada także za swoje zobowiązania.  Drugi z małżonków nie ma wpływu na jego działania. Po ustaniu tego ustroju każdy z małżonków może żądać wyrównania niższego dorobku. Dorobek oblicza się w oparciu o postanowienia umowy, bądź w oparciu o reguły ustawowe. Małżonkowie mogą rozliczyć się dobrowolnie, bądź w wyniku procesu sądowego. Każdy z małżonków z ważnych powodów może domagać się zmniejszenia obowiązku wyrównania dorobków.

Art. 513 k.r.o. [Pojęcie dorobku]

1. Dorobkiem każdego z małżonków jest wzrost wartości jego majątku po zawarciu umowy majątkowej.

2. Jeżeli umowa majątkowa nie stanowi inaczej, przy obliczaniu dorobków pomija się przedmioty majątkowe nabyte przed zawarciem umowy majątkowej i wymienione w art. 33 pkt 2, 5-7, 9 oraz przedmioty nabyte w zamian za nie, natomiast dolicza się wartość:

1) darowizn dokonanych przez jednego z małżonków, z wyłączeniem darowizn na rzecz wspólnych zstępnych małżonków oraz drobnych zwyczajowo przyjętych darowizn na rzecz innych osób;

2) usług świadczonych osobiście przez jednego z małżonków na rzecz majątku drugiego małżonka;

3) nakładów i wydatków na majątek jednego małżonka z majątku drugiego małżonka.

3. Dorobek oblicza się według stanu majątku z chwili ustania rozdzielności majątkowej i według cen z chwili rozliczenia.

Art. 514 [Żądanie wyrównania dorobków]

1. Po ustaniu rozdzielności majątkowej małżonek, którego dorobek jest mniejszy niż dorobek drugiego małżonka, może żądać wyrównania dorobków przez zapłatę lub przeniesienie prawa.

2. Z ważnych powodów każdy z małżonków może żądać zmniejszenia obowiązku wyrównania dorobków.

3. W razie braku porozumienia między stronami co do sposobu lub wysokości wyrównania, rozstrzyga sąd.

Art. 515 [Wyrównanie w razie śmierci]

1. W razie śmierci jednego z małżonków, wyrównanie dorobków następuje między jego spadkobiercami a małżonkiem pozostałym przy życiu.

2. Spadkobiercy małżonka mogą wystąpić z żądaniem zmniejszenia obowiązku wyrównania dorobków tylko wtedy, gdy spadkodawca wytoczył powództwoo unieważnienie małżeństwa albo o rozwód lub wystąpił o orzeczenie separacji.

 

IX. Ustrój przymusowej rozdzielności majątkowej – niewprowadzony umową.

Przymusowa rozdzielność majątkowa może zostać orzeczona wyrokiem Sądu w oparciu o przepis art. 52 k.r.o. Przesłanką jego wprowadzenia jest zaistnienie tzw. ważnych powodów. Kodeks rodzinny nie definiuje tego pojęcia.

Na tym tle istnieje bogate orzecznictwo wyjaśniające ten zwrot, wskazujące, że chodzi tutaj przede wszystkim o ochronę dobra rodziny i zapewnienie ochrony interesu małżonka słabszego ekonomicznie (wyr. SN z 8.12.1998 r., I CKN 906/97, Legalis). Z tego powodu m.in. takie okoliczności jak nałogi, trwonienie majątku, brak przyczyniania się do zaspokajania potrzeb rodziny, brak więzi ekonomicznej małżonków, czy separację faktyczną uważano za wypełniające znamiona „ważnych powodów”. Przyjmuje się, iż chodzi tutaj o wytworzenie się takiej sytuacji, która w konkretnych okolicznościach faktycznych wywołuje stan pociągający za sobą naruszenie lub poważne zagrożenie interesu majątkowego jednego z małżonków i z reguły także dobra rodziny (wyr. SN z 31.1.2003 r., IV CKN 1710/00, Legalis)

Art. 52. k.r.o.

1. Z ważnych powodów każdy z małżonków może żądać ustanowienia przez sąd rozdzielności majątkowej.

1a. Ustanowienia przez sąd rozdzielności majątkowej może żądać także wierzyciel jednego z małżonków, jeżeli uprawdopodobni, że zaspokojenie wierzytelności stwierdzonej tytułem wykonawczym wymaga dokonania podziału majątku wspólnego małżonków.

2. Rozdzielność majątkowa powstaje z dniem oznaczonym w wyroku, który ją ustanawia. W wyjątkowych wypadkach sąd może ustanowić rozdzielność majątkową z dniem wcześniejszym niż dzień wytoczenia powództwa, w szczególności, jeżeli małżonkowie żyli w rozłączeniu.

3. Ustanowienie rozdzielności majątkowej przez sąd na żądanie jednego z małżonków nie wyłącza zawarcia przez małżonków umowy majątkowej małżeńskiej. Jeżeli rozdzielność majątkowa została ustanowiona na żądanie wierzyciela, małżonkowie mogą zawrzeć umowę majątkową małżeńską po dokonaniu podziału majątku wspólnego lub po uzyskaniu przez wierzyciela zabezpieczenia, albo zaspokojenia wierzytelności, lub po upływie trzech lat od ustanowienia rozdzielności.

 

W określonych sytuacjach ustrój przymusowej rozdzielności majątkowej może także powstać z mocy samego prawa.

Dotyczy to sytuacji:

– ubezwłasnowolnienia małżonka;

– ogłoszenia upadłości małżonka-przedsiębiorcy;

– orzeczenia separacji małżonków.

 

W następnych wpisach poruszę najważniejsze kwestie dotyczące zarządu majątkiem wspólnym, odpowiedzialności małżonków za zobowiązania oraz podziału majątku wspólnego małżonków.

Zapraszam do kontaktu 🙂

Podobne wpisy

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *