I. Jakie elementy wchodzą w skład władzy rodzicielskiej nad dziećmi?
Władza rodzicielska powstaje z chwilą urodzenia się dziecka i trwa przez cały czas w stanie niezmienionym do pełnoletniości dziecka tj. ukończenia przez dziecko 18 roku życia. Wyjątek obejmuje sytuację kiedy małoletnia kobieta może wcześniej osiągnąć pełnoletniość przez zawarcie małżeństwa i nie utraci jej w razie jego unieważnienia małżeństwa lub rozwodu. Podmiotami władzy rodzicielskiej są rodzice i dzieci.
Sposób wykonywania władzy rodzicielskiej określa art. 95 § 3 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (dalej k.r.o.) – władza rodzicielska powinna być wykonywana tak, jak tego wymaga dobro dziecka i interes społeczny. Przepis ten określa podstawowe kryteria wykonywania władzy rodzicielskiej i naczelną zasadę przy wykonywaniu władzy rodzicielskiej jaką jest zasada prymatu dobra dziecka. Władza rodzicielska powinna być sprawowana z zachowaniem maksymalnego stopnia staranności. Podstawowym kryterium sądowej oceny prawidłowości wykonywania przez rodziców władzy rodzicielskiej jest właśnie dobro dziecka.
W Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej kwestię władzy rodzicielskiej reguluje art. 48 ust. 1 w myśl, którego rodzice mają prawo do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami. Wychowanie to powinno uwzględniać stopień dojrzałości dziecka, a także wolność jego sumienia i wyznania oraz jego przekonania. Natomiast ust. 2 stanowi, że ograniczenie lub pozbawienie praw rodzicielskich może nastąpić tylko w przypadkach określonych w ustawie i tylko na podstawie prawomocnego orzeczenia sądu.
Przepisy kodeksu rodzinnego i opiekuńczego wskazują, że na treść władzy rodzicielskiej składają się następujące elementy:
- piecza, czyli obowiązek i prawo wychowywania dziecka przez rodziców (art. 95 i 96 k.r.o.),
95 k.r.o § 1. Władza rodzicielska obejmuje w szczególności obowiązek i prawo rodziców do wykonywania pieczy nad osobą i majątkiem dziecka oraz do wychowania dziecka, z poszanowaniem jego godności i praw.
§ 2. Dziecko pozostające pod władzą rodzicielską winno rodzicom posłuszeństwo, a w sprawach, w których może samodzielnie podejmować decyzje i składać oświadczenia woli, powinno wysłuchać opinii i zaleceń rodziców formułowanych dla jego dobra.
96 k.r.o. § 1. Rodzice wychowują dziecko pozostające pod ich władzą rodzicielską i kierują nim. Obowiązani są troszczyć się o fizyczny i duchowy rozwój dziecka i przygotować je należycie do pracy dla dobra społeczeństwa odpowiednio do jego uzdolnień.
2. reprezentacja, czyli przedstawicielstwo ustawowe (art. 98 k.r.o.), oznaczające, że każde z rodziców może samodzielnie występować w imieniu dziecka przed wszystkimi organami, instytucjami państwowymi, społecznymi.
Prawa rodziców związane z reprezentacją dziecka podlegają pewnym ograniczeniom. W związku z możliwością wystąpienia różnicy interesów kodeks rodzinny zabrania reprezentowania dzieci podlegających ich władzy rodzicielskiej:
a) przy czynnościach prawnych między dziećmi pozostającymi pod władzą rodzicielską (np. odpłatne lub nieodpłatne przeniesienie własności jednego dziecka na rzecz drugiego, obciążenie hipoteką nieruchomości małoletniego brata dla uzyskania kredytu na zakup mieszkania dla małoletniej siostry),
b) przy czynnościach między dzieckiem a jednym z rodziców lub jego małżonkiem (ojczymem lub macochą). Wyjątkiem jest tu dochodzenie należnych dziecku środków utrzymania i wychowania ( umowa, ugoda, roszczenia alimentacyjne) oraz takie czynności, które polegają na bezpłatnym przysporzeniu na rzecz dziecka (np. darowizna bez obciążeń).
3. zarząd majątkiem dziecka (art. 101 k.r.o.), czyli dokonywanie z należytą starannością czynności faktycznych, prawnych i procesowych zarówno w zakresie zwykłego zarządu, jak i przekraczających zwykły zarząd.
Warto w tym miejscu zaznaczyć, że kontakty z dzieckiem są niezależne od władzy rodzicielskiej, co wprost przesądza przepis art. 113 § 1 k.r.o. Pozbawienie, czy ograniczenie władzy rodzicielskiej nie rodzi jednocześnie ograniczeń w sferze kontaktów. Choć materie te są ze sobą w oczywisty sposób powiązane, w rozumieniu przepisów prawa rodzinnego istnieją od siebie niezależnie. Możliwa jest zatem sytuacja, gdy rodzic będzie miał sądowy zakaz utrzymywania kontaktów z dzieckiem, ale nie będzie pozbawiony władzy rodzicielskiej. Analogicznie w sytuacji, kiedy rodzic mocą postanowienia Sądu zostanie pozbawiony władzy rodzicielskiej w stosunku do dziecka, ale nie zostanie orzeczony zakaz kontaktowania się przez tego rodzica z dzieckiem.
Problematyce sądowej regulacji kontaktów z dzieckiem poświęcę osobny wpis 🙂
II. Modyfikacje w zakresie władzy rodzicielskiej.
W jakich sytuacjach możliwa jest ingerencja Sądu?
W polskim systemie prawa rodzinnego zasadą jest wykonywanie władzy rodzicielskiej przez oboje rodziców, którzy korzystają z równych praw i obowiązków w tym zakresie (zasada równouprawnienia). Jeżeli władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom, każde z nich jest obowiązane i uprawnione do jej wykonywania (art. 97 k.r.o.) Zasada ta stanowi jednocześnie realizację prawa dziecka do wychowywania przez oboje rodziców.
Przepisy kodeksu rodzinnego i opiekuńczego określają jednak wypadki wymagające ingerencji sądu opiekuńczego w sprawowanie władzy rodzicielskiej, uzasadniające odstępstwo od powyższej zasady.
Istnieją trzy formy ingerencji: zawieszenie, ograniczenie lub pozbawienie władzy rodzicielskiej, które mogą być stosowane wyłącznie w razie wystąpienia określonych przesłanek, w zależności od indywidualnych okoliczności sprawy.
1) Zawieszenie władzy rodzicielskiej.
Instytucję zawieszenia władzy rodzicielskiej, reguluje art. 110 k.r.o. § 1 który stanowi, że w razie przemijającej przeszkody w wykonywaniu władzy rodzicielskiej sąd opiekuńczy może orzec jej zawieszenie. Zawieszenie będzie uchylone, gdy jego przyczyna odpadnie. Przesłanką zawieszenia władzy rodzicielskiej jest wystąpienie przemijającej przeszkody w wykonywaniu tej władzy. Wystąpienie tej przesłanki w każdym przypadku bada Sąd, który „może” zawiesić władzę rodzicielską (decyzja w tym przedmiocie jest fakultatywna). Sąd powinien zbadać, czy zawieszenie jest celowe.
Przyjmuje się, że przeszkodą przemijająca jest „taka przeszkoda, co do której można przewidywać, że przestanie istnieć, oczywiście w czasie niezbyt odległym , po upływie której jeden z rodziców, który nie mógł z tej przyczyny sprawować władzy rodzicielskiej, wraca jakby do niezmienionych stosunków w rodzinie.” Natomiast przeszkoda, która ma przestać istnieć po wielu latach, stanowi przeszkodę trwałą. Różnica między tymi dwoma rodzajami przeszkód jest nieostra, w przypadku zaistnienia wątpliwości należy przeszkodę uznać za przemijającą.
Przeszkoda uzasadniająca zawieszenie władzy rodzicielskiej musi występować „po stronie rodziców” i musi być tego rodzaju, że rodzice przeciwstawić się jej nie mogą. Przeszkoda przemijająca następuje zazwyczaj z przyczyn niezawinionych przez rodziców, np. na czas ciężkiej choroby, której ustąpienie można przewidzieć, wyjazd zagraniczny w koniecznych sprawach . Jeżeli nawet wina jednego z rodziców występuje, np. w wypadku odbywania kary pozbawienia wolności, to z reguły jest to wina pośrednia, w tym sensie, że czyn nie ma związku z zaniedbaniem władzy rodzicielskiej, chociaż stwarza potrzebę zapewnienia dziecku odpowiedniej pieczy.
Tak jak wskazałam powyżej, Sąd bada także celowość takiego rozstrzygnięcia, która zależy od okoliczności konkretnego przypadku. Sąd może zatem nie zastosować tego środka, gdy przeszkoda dotyczy tylko jednego z rodziców lub gdy wprawdzie oboje rodzice wyjechali na pewien czas, ale dziecko pozostało na czas ich nieobecności u osoby zaufanej.
Samo ustanie okoliczności będących przyczyną zawieszenia władzy rodzicielskiej nie powoduje z automatu jej przywrócenia. Konieczne jest uchylenie przez Sąd postanowienia o jej zawieszeniu, które następuje obligatoryjnie, po ustaniu przyczyny powodującej jego wydanie.
2) Ograniczenie władzy rodzicielskiej.
Ograniczenie władzy rodzicielskiej może być konieczne w sytuacji zagrożenia dobra dziecka (art. 109 k.r.o.), bądź też może być uzasadnione sytuacją, w której nie ma bezpośredniego zagrożenia ale rodzice dziecka żyją w rozłączeniu, nie mieszkają wspólnie i konflikt między nimi uzasadnia stosowną interwencję (art. 58, 107 k.r.o.).
Przepis art. 109 k.r.o. określa instytucję ograniczenia władzy rodzicielskiej w sytuacji zagrożenia dobra dziecka.
Art. 109 k.ro. „ 1. Jeżeli dobro dziecka jest zagrożone, sąd opiekuńczy wyda odpowiednie zarządzenia.
§ 2.Sąd opiekuńczy może w szczególności:
1) zobowiązać rodziców oraz małoletniego do określonego postępowania z jednoczesnym wskazaniem sposobu kontroli wykonania wydanych zarządzeń,
2) określić, jakie czynności mogą być przez rodziców dokonywane bez zezwolenia sądu, albo poddać rodziców innym ograniczeniom, jakim podlega opiekun,
3) poddać wykonywanie władzy rodzicielskiej stałemu nadzorowi kuratora sądowego,
4) skierować małoletniego do organizacji lub instytucji powołanej do przygotowania zawodowego albo do innej placówki sprawującej częściową piecze nad dziećmi,
5) zarządzić umieszczenie małoletniego w rodzinie zastępczej albo w placówce opiekuńczo- wychowawczej (środek najsurowszy).
- Sąd opiekuńczy może także powierzyć zarząd majątkiem małoletniego ustanowionemu w tym celu kuratorowi.”
Przepis ten ma zastosowanie wówczas, gdy ze strony rodziców (lub jednego z nich) dochodzi do zaniedbań w zakresie wykonywania władzy rodzicielskiej zagrażających dobru dziecka, bądź też rodzice nie mogą sobie poradzić z trudnościami wychowawczymi.
Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 7 czerwca 1967 r. wskazał, że: „przepis art. 109 KRO nie uzależnia wydawania potrzebnych zarządzeń od przyczyny nienależytego wykonywania władzy rodzicielskiej, lecz zmierza do usunięcia wszelkiego rodzaju źródeł zagrożenia dobra dziecka bez względu na to, czy trudności w wykonywaniu władzy rodzicielskiej są zawinione przez rodziców”.
Przywołany przepis przyznaje sądowi szerokie uprawnienia i pozostawia dużą swobodę decyzyjną co do rodzaju interwencji. Różnorodność sposobów ograniczenia wynika z różnorodności sytuacji uzasadniających stosowne działanie. Należy podkreślić, że nie dotyczy to sytuacji skrajnych zaniedbań i nieprawidłowości, gdyż one stanowią przesłankę pozbawienia władzy rodzicielskiej. Zarządzenia wydane przez sąd wbrew powszechnemu przekonaniu nie stanowią represji w odniesieniu do rodziców. Jedynym ich celem jest ochrona zagrożonego dobra dziecka.
W praktyce sądy często zobowiązują rodziców do określonego działania np. do zapewnienia małoletniemu dziecku pomocy psychologicznej, do utrzymywania bieżących kontaktów z dzieckiem, do ukończeniu specjalistycznych kursów podnoszących kompetencje rodzicielskie. Zgodnie z art. 113 § 2 k.r.o. sąd opiekuńczy w uzasadnionych przypadkach może ograniczyć osobistą styczność z dzieckiem. Takie ograniczenie jest konieczne, gdy kontakty z nimi utrudniają lub uniemożliwiają wychowywanie dziecka przez osoby stanowiące rodzinę zastępczą.
Na wstępie wspomniałam także o sytuacji ograniczenia władzy rodzicielskiej, które jest uzasadnione zamieszkiwaniem przez rodziców dziecka w rozłączeniu i konfliktem pomiędzy nimi. Nie ma tutaj zazwyczaj bezpośredniego zagrożenia dobra dziecka, ale brak współdziałania pomiędzy rodzicami i niemożność uzyskania porozumienia w kwestiach dotyczących dziecka uzasadnia sądową ingerencję.
Art. 107 k.r.o. [Władza rodzicielska rodziców żyjących w rozłączeniu]
§ 1. Jeżeli władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom żyjącym w rozłączeniu, sąd opiekuńczy może ze względu na dobro dziecka określić sposób jej wykonywania i utrzymywania kontaktów z dzieckiem. Sąd pozostawia władzę rodzicielską obojgu rodzicom, jeżeli przedstawili zgodne z dobrem dziecka pisemne porozumienie o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem. Rodzeństwo powinno wychowywać się wspólnie, chyba że dobro dziecka wymaga innego rozstrzygnięcia.
§ 2. W braku porozumienia, o którym mowa w § 1, sąd, uwzględniając prawo dziecka do wychowania przez oboje rodziców, rozstrzyga o sposobie wspólnego wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem. Sąd może powierzyć wykonywanie władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców, ograniczając władzę rodzicielską drugiego do określonych obowiązków i uprawnień w stosunku do osoby dziecka, jeżeli dobro dziecka za tym przemawia.
§ 3. Na zgodny wniosek stron sąd nie orzeka o utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem.
Art. 58 k.r.o. [Wyrok rozwodowy]
§ 1. W wyroku orzekającym rozwód sąd rozstrzyga o władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem obojga małżonków i kontaktach rodziców z dzieckiem oraz orzeka, w jakiej wysokości każdy z małżonków jest obowiązany do ponoszenia kosztów utrzymania i wychowania dziecka. Sąd uwzględnia pisemne porozumienie małżonków o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem po rozwodzie, jeżeli jest ono zgodne z dobrem dziecka. Rodzeństwo powinno wychowywać się wspólnie, chyba że dobro dziecka wymaga innego rozstrzygnięcia.
§ 1a. W braku porozumienia, o którym mowa w § 1, sąd, uwzględniając prawo dziecka do wychowania przez oboje rodziców, rozstrzyga o sposobie wspólnego wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem po rozwodzie. Sąd może powierzyć wykonywanie władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców, ograniczając władzę rodzicielską drugiego do określonych obowiązków i uprawnień w stosunku do osoby dziecka, jeżeli dobro dziecka za tym przemawia.
Przepisy powyższe stanowią podstawę do określenia sposobu wykonywania władzy rodzicielskiej poprzez powierzenie jej wykonywania jednemu z rodziców (u którego również oczywiście znajdować się będzie miejsce zamieszkania dziecka), ograniczając jej wykonywanie drugiemu z nich. Ograniczenie to może przybrać dwie formy – z pozostawieniem rodzicowi nie sprawującemu bieżącej pieczy nad dzieckiem prawa współdecydowania o istotnych kwestiach dotyczących dziecka (m.in. leczenie, edukacja, miejsce pobytu), bądź wyłącznie do zasięgania informacji o dziecku (rodzic wówczas nie ma przymiotu decyzyjności, może wyłącznie zwracać się o informacje dotyczące dziecka, ale np. nie ma wpływu na wybór placówki edukacyjnej). W doktrynie prawa rodzinnego przyjmuje się, że warunkiem pozostawienia rodzicowi prawa współdecydowania jest współdziałanie między rodzicami – stały konflikt może doprowadzić do paraliżu decyzyjnego, a w konsekwencji, może być konieczne złożenie przez jednego z rodziców wniosku o sądową ingerencję poprzez wyrażanie zgody zastępczej w istotnych kwestiach dotyczących dziecka (kiedy osiągnięcie porozumienia pomiędzy rodzicami na drodze pozasądowej jest niemożliwe.)
3) Pozbawienie władzy rodzicielskiej.
Najdalej idącym sposobem ingerencji sądu opiekuńczego w sferę sprawowania władzy rodzicielskiej jest pozbawienie rodziców władzy rodzicielskiej. Wydanie orzeczenia o pozbawieniu rodziców władzy rodzicielskiej przewiduje art. 111 k.r.o. –
§ 1. Jeżeli władza rodzicielska nie może być wykonywana z powodu trwałej przeszkody albo jeżeli rodzice nadużywają władzy rodzicielskiej lub w sposób rażący zaniedbują swe obowiązki względem dziecka, sąd opiekuńczy pozbawi rodziców władzy rodzicielskiej. Pozbawienie władzy rodzicielskiej może być orzeczone także w stosunku do jednego z rodziców.
§1a. Sąd może pozbawić rodziców władzy rodzicielskiej, jeżeli mimo udzielonej pomocy nie ustały przyczyny zastosowania art. 109 § 2 pkt. 5, a w szczególności gdy rodzice trwale nie interesują się dzieckiem.
§ 2. W razie ustania przyczyny, która była podstawą pozbawienia władzy rodzicielskiej, sąd opiekuńczy może władzę rodzicielską przywrócić.”
Pozbawienie władzy rodzicielskiej stanowi najbardziej ostry środek ingerencji, skutkujący całkowitą utratą władzy przez rodziców. Powinno być stosowane dopiero wówczas, gdy ingerencja w łagodniejszej formie nie przyniosła oczekiwanego skutku lub, gdy ze względu na okoliczności rozpatrywanej sprawy, byłaby bezcelowa.
Przepis wyróżnia się następujące przyczyny pozbawienia władzy rodzicielskiej:
- trwała przeszkoda przy jej wykonywaniu,
- nadużywanie tej władzy;
- rażące zaniedbywanie obowiązków przez rodziców,
- sytuacja, gdy mimo udzielonej pomocy nie ustały przyczyny zastosowania art. 109 .2 pkt. 5, w szczególności gdy rodzice trwale nie interesują się dzieckiem.
W doktrynie prawa rodzinnego przyjmuje się, że przeszkoda trwała to taka, która według przewidywania będzie istniała przez długi czas, nie dający się ustalić albo wprawdzie możliwy do przewidzenia, ale obejmujący długi okres, z reguły wieloletni. Jako przykłady podaje się: zaginięcie tego z rodziców, co do którego sąd orzeka pozbawienie władzy, jego wyjazd na stałe albo na czas nie określony za granicę, połączony z całkowitym brakiem zainteresowania dzieckiem, umieszczenie w więzieniu na wiele lat, umieszczenie w zakładzie leczniczym z powodu nieuleczalnej choroby. Trwała przeszkoda może także wystąpić, gdy rodzice przebywają razem z dzieckiem, ale np. z powodu bardzo ciężkiej choroby przewlekłej w ogóle nie są w stanie wykonywać władzy rodzicielskiej (K. Jagielski).
Przykładami nadużywania lub zaniedbań w wykonywaniu władzy rodzicielskiej są: nałóg pijaństwa, rozwiązły tryb życia, przestępczość, uchylanie się od świadczeń alimentacyjnych względem dziecka, nadmierne karcenie, zwłaszcza cielesne, dziecka, wykorzystywanie dziecka do czynów nierządnych, zmuszanie dziecka do nadmiernej pracy, nakłanianie dziecka do przestępczości, doprowadzenie poprzez brak dbałości do nagannego zachowania dziecka i złych postępów w nauce.
Często czyny rodziców uzasadniające pozbawienie ich władzy stanowią także przestępstwo lub wykroczenie, jak w szczególności: znęcanie się fizyczne lub psychiczne nad małoletnim, rozpijanie małoletniego, porzucenie małoletniego, skłanianie małoletniego do żebrania, dopuszczenie przez rażące naruszenie obowiązków wynikających z władzy rodzicielskiej do popełnienia przez małoletniego przestępstwa lub wykroczenia, dopuszczenie do przebywania dziecka do lat w okolicznościach niebezpiecznych dla zdrowia .
Sąd może także pozbawić rodziców władzy rodzicielskiej, jeżeli dziecko zostało umieszczone w rodzinie zastępczej lub placówce opiekuńczo –wychowawczej (art.109. 2 pkt. 5), i pomimo udzielenia rodzicom pomocy, nie zmienili oni swojego postępowania w stosunku do dziecka, przez co dobro dziecka nadal jest zagrożone.
Następstwem pozbawienia władzy rodzicielskiej jest wygaśniecie wszelkich praw i obowiązków rodziców, należących do władzy rodzicielskiej w zakresie pieczy nad osobą dziecka, w tym wychowania i kierowania nim, zarządem majątkiem dziecka oraz jego reprezentowania. Pozbawienie władzy rodzicielskiej nie powoduje jednak ustania innych obowiązków i uprawnień rodziców wobec dziecka, które im z tytułu stosunku rodzicielskiego przysługują. Oczywistym jest, że rodzice nadal korzystają z więzów krwi i ze stanu cywilnego polegającego na tym, że dziecko pochodzi od nich. Zachowują więc potencjalne prawo do alimentów od dziecka, w razie wcześniejszej śmierci dziecka dziedziczą po nim (chyba, że uznani zostali za niegodnych dziedziczenia). Dziecko również zachowuje względem rodziców pozbawionych władzy rodzicielskiej swój stan cywilny, pełne prawo do alimentacji, dziedziczenia. Obie strony zachowują prawo do osobistej styczności. Jednak, jeżeli wymaga tego dobro dziecka, sąd opiekuńczy stosownie do art. 113 § 1 k.r.o., zakaże rodzicom pozbawionym władzy rodzicielskiej osobistej styczności z dzieckiem. Zakaz osobistej styczności obejmuje zakaz widywania się oraz pośrednie formy komunikowania się z dzieckiem, np. za pomocą korespondencji, telefonicznie itp.
Artykuł 111 § 2 k.r.o. przewiduje możliwość przywrócenia władzy rodzicielskiej, kiedy ustaną przyczyny jej pozbawienia i jeżeli sąd uzna za celowe takie rozstrzygnięcie. Niemożliwe jest przywrócenie władzy rodzicielskiej w przypadku, gdy dziecko zostanie przysposobione, inaczej mówiąc – adoptowane (do przysposobienia nie potrzeba zgody rodziców, którym władza rodzicielska nie przysługuje). Warto dodać, że po przysposobieniu dziecka rodzice tracą prawo do dochodzenia w przyszłości świadczeń alimentacyjnych od niego w przypadku powstania takiej potrzeby na skutek niezdolności do pracy lub starości.
Jeżeli jesteś rodzicem i masz wątpliwości w zakresie powyższych kwestii, szczególnie w zakresie przysługujących Ci praw i obowiązków, masz trudności związane z wykonywaniem przysługującej Ci władzy rodzicielskiej, czy też toczy się sprawa o ograniczenie/zawieszenie/pozbawienie władzy rodzicielskiej, ustalenie kontaktów z dzieckiem, rozstrzygnięcie w istotnych kwestiach dziecka – chętnie pomogę.
Zapraszam do kontaktu.
